γράφει o Διαμαντής Καράβολας * (farfoulas.blogspot.com)
Λίγες σκέψεις με αφορμή το βιβλίο “Περίληψις Περιηγήσεων”, Παναγιώτης Ποταγός, εκδ. Εκάτη, εισαγωγή-επιμέλεια Δημήτρης Καλοκύρης
Πρόκειται, κατά την ταπεινή μας γνώμη, όχι μόνο για το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς, αλλά για ένα ιστορικό γεγονός η έκδοση μετά από 130 χρόνια του ενός και μοναδικού βιβλίου που κατάφερε και άφησε πίσω του ο ένας και μοναδικός Έλληνας Γεωγράφος-Περιηγητής και Ιατροφιλόσοφος Παναγιώτης Ποταγός, για τον οποίο έχουμε έχουμε την τιμή να είμαστε από τους ελάχιστους που έχουν αναφερθεί επίμονα στο έργο του από τα πρώτα τεύχη του περιοδικού Φαρφουλάς .
Ο Παναγιώτης Ποταγός (1839-1903), υπήρξε ένας από τους κορυφαίος γεωγράφους όλων των εποχών, αλλά και ανθρωπολόγος, φιλόσοφος, ιστορικός και ιατρός. Ελάχιστοι σήμερα γνωρίζουν για τον λαμπρό αυτό άνθρωπο, με τον μυθιστορηματικό βίο. Ο οποίος, μόνος του, χωρίς καμία κρατική συμπαράσταση, πράγμα ανήκουστο την εποχή εκείνη για τέτοια εγχειρήματα, ξεκίνησε το 1867 από την γενέτειρα του την Βυτίνα και μέχρι το 1883 διέσχισε, με το άλογο και με τα πόδια, όλη την Ασία, περνώντας από την Μέση Ανατολή, το Ιράκ, την Περσία, το Αφγανιστάν, την Κίνα και την Μογγολία, φτάνοντας ως τα Ιμαλάια και την Σιβηρία. Κατόπιν έβαλε γραμμή για την Αφρική εξερευνώντας τα άγνωστα –τότε- βάθη της Μαύρης Ηπείρου και την ζούγκλα του Κονγκό όπου ανακάλυψε το παραποτάμιο δίκτυο του ποταμού Κόγκο της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας (1875). Σε επόμενο ταξίδι του στο Αφγανιστάν σταμάτησε, με το κύρος του, τον εμφύλιο πόλεμο που μαίνονταν στη χώρα. Το γεωγραφικό του έργο, αναγνωρίστηκε επίσημα από την Γαλλική Γεωγραφική Εταιρία (η οποία ήταν και ή σημαντικότερη της εποχής και τον κατέταξε ανάμεσα στους μεγαλύτερους γεωγράφους Stanley και Livingston).
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Φώτης Κόντογλου, “ο καινούργιος Οδυσσέας, ο Παναγιώτης Ποταγός – περπατώντας μήνες και χρόνια για νά ‘βρει κείνον τον ξεχασμένο Λίθινον Πύργο του Πτολεμαίου, μέσα στα άσπλαχνα Iμαλάγια ή τα όρη της Σελήνης μέσα στο καμίνι της Αφρικής…”, κάνει τρία εξερευνητικά ταξίδια δια ξηράς: Από τα τέλη Nοεμβρίου του 1867 μέχρι το 1873, οδοιπόρος ή έφιππος, διασχίζει την Ασία, φτάνει ως την Kίνα και από κει περνά στη Ρωσία για να καταλήξει στη Θεσσαλονίκη, όπου παραμένει και εργάζεται ως γιατρός σχεδόν ένα χρόνο.
Τον επόμενο Γενάρη ταξιδεύει στο Σουέζ για να φύγει προς Ινδίες, Περσία, Αφγανιστάν· ανιχνεύει τη Βιβλική γεωγραφία και, τέλος, με έδρα το Kάιρο, εξερευνά την κεντρική Αφρική, ώσπου επιστρέφει στην Αθήνα μετά από μία πενταετία…
Αυτός ο σύγχρονος «Οδυσσέας της Ασίας και της Αφρικής» εξακολουθεί ακόμα μέχρι και σήμερα να τυγχάνει της βαθύτατης περιφρόνησης της Ελληνικής Πολιτείας, παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει κατά καιρούς από ορισμένους γνώστες και φίλους του έργου του1.
Ο ίδιος πέθανε πάμφτωχος στο χωριό Νυμφές της Κέρκυρας, όπου πέρασε τα 17 τελευταία χρόνια της ζωής του, προσφέροντας δωρεάν τις ιατρικές του υπηρεσίες στους απλούς ανθρώπους. Η μοναδική του φωτογραφία βρέθηκε και σώθηκε από τον Φώτη Κόντογλου, ο οποίος και διέσωσε τη μνήμη του γράφοντας σχετικά γι’ αυτόν και ζωγραφίζοντάς τον καθισμένο σταυροπόδι και φορώντας ανατολίτικη φορεσιά, στο βιβλίο του «Φημισμένοι άντρες και Λησμονημένοι».
Στο βιβλίο αυτό ο Ποταγός περιγράφει τα τρία κύρια ταξίδια του, τα δύο στην Ασία και το ένα στην Αφρική. «…Έφιππος επί του ίππου μου Mουνσίμπαση, και ακολουθούμενος υπό του ετέρου μου ίππου Kουσούλ προυχώρουν εν τη λεωφόρω μόνος… προωρισμένος ίνα κολυμβήσω εις κινδύνους», γράφει ο Ποταγός, φροντίζοντας εγκαίρως να ξεκαθαρίσει ότι «οι κίνδυνοι περιγραφόμενοι δεν έχουσι σκοπόν να τέρψωσιν αναγνώστας· διότι δεν διεκινδύνευσα χάριν τούτου, αλλά ίνα ανερευνήσω τας αληθείας» περιδιαβαίνοντας «τας κεντρικάς της Ασίας χώρας και, ει δυνατόν, προς τας περιγραφάς των αρχαίων μας Γεωγράφων» να τις σχετίσει…
Παρά τις 700 περίπου σελίδες του πρωτότυπου έργου, αυτό ονομάζεται Περίληψις Περιηγήσεων, γιατί αποτελεί μια συμπυκνωμένη καταγραφή του μεγαλειώδους έργου του Ποταγού. Όπως αναφέρει και ο ίδιος σκόπευε στην έκδοση και άλλων τόμων με αναλυτικότερες πληροφορίες για την ζωή, την ιστορία, τα ήθη και έθιμα των λαών που επισπεύτηκε και των τόπων που εξερεύνησε. Δυστυχώς, όμως και παρά τις επίμονες συστάσεις της Γαλλικής Ακαδημίας2 προς το Ελληνικό Κράτος να σταθεί αρωγός στην εκπλήρωση του έργου του Ποταγού κανείς δεν ενδιαφέρθηκε. Και τα χειρόγραφά του, όπως λέει ο Κόντογλου, καταστράφηκαν από τους συγγενείς του…
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο βιβλίο. Στις περιγραφές των ταξιδιών του διασώζεται ένα πλήθος πληροφοριών για τους λαούς που συνάντησε, την ιστορική τους καταγωγή, τα ήθη και έθιμά τους. Για οποιοδήποτε τόπο γίνεται αναφορά, διασταυρώνει κάθε προγενέστερη πληροφορία που έχει σωθεί, από τους αρχαίους γεωγράφους, τον Στράβωνα, τον Πλούταρχο, τον Νέαρχο, αλλά και οποιαδήποτε αναφορά υπάρχει στον Όμηρο, τον Ησίοδο κλπ. και μάλιστα επαληθεύονται στο σύνολο τους ως απόλυτα σωστές. Στο βιβλίο, εκτός από τις περιγραφές των τόπων και των λαών που επισκέφτηκε διατυπώνει τις δικές του θεωρίες και συμπεράσματα για όλες τις μεγάλες, κοσμοϊστορικές μετακινήσεις των αρχαίων φίλων που έγιναν από κατακλυσμού κόσμου καθώς και για τα σημαντικότερα μετεωρολογικά φαινόμενα του πλανήτη. Επίσης είναι από τους πρώτους ερευνητές που μελετάει και συσχετίζει όλα τα σωζόμενα ημερολόγια (χριστιανικό, ιουδαϊκό, περσικό κλπ.) και εντοπίζει την ακριβή ημερομηνία μιας σειράς μεγάλων ιστορικών γεγονότων (τρωικός πόλεμος, έξοδος των Ιουδαίων από την Αίγυπτο) με βάση το δικό μας. Το βιβλίο του όμως εκτός όλων αυτών είναι γραμμένο με ένα βαθιά ουμανιστικό χαρακτήρα, ενώ από τη αρχή ξεκαθαρίζει την εχθρική του στάση όσο αφορά τον σύγχρονο πολιτισμό και την αποικιοκρατία, που αντί να εκπολιτίζει τους πρωτόγονους λαούς τους οδηγεί στην υποδούλωση. Πρέπει να πούμε εδώ ότι οι εξερευνήσεις την εποχή εκείνη που γίνονταν μόνο από τις ισχυρές χώρες είχαν σαν στόχο την εύρεση νέων εδαφών για την εξάπλωση της αποικιοκρατίας, ακόμα και το δουλεμπόριο, πράγματα που ο Ποταγός τα στηλιτεύει ανελέητα.
Εύγε λοιπόν για τον εκδοτικό άθλο που σήκωσαν στον ώμο τους –για άλλη μια φορά στην πολυετή διαδρομή τους– οι εκδόσεις Εκάτη! Ελπίζουμε να είναι μια ευκαιρία να ανασυρθεί επιτέλους το όνομά του από την λησμονιά και να δοθεί στο έργο του η τιμή που δικαιωματικά του αξίζει.
1. Το 2003 με αφορμή τα 100 χρόνια από τον θάνατό του ο Δήμος Βυτίνας με την κοινότητα Νυμφών διοργάνωσαν εκδήλωση τιμής και μνήμης του έργου του Π.οτογού στο Πανταζοπούλειο Πνευματικό Κέντρο της Βυτίνας. Μεταξύ των ομιλητών, ο αντιστράτηγος Γεώργιος Δουζίνας από το Δ.Σ. της Ελληνικής Γεωγραφικής εταιρίας, του οποίου η ομιλία προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση, αναφέρθηκε σε ένα τρίτο –άγνωστο– ταξίδι του Ποταγού στα ταραγμένα Βαλκάνια της εποχής του που έληξε άδοξα, καθώς και σε επιστολές και άρθρα του, που αναφέρονταν στην τότε πολιτική κατάσταση.
2. Η Γαλλική Ακαδημία άλλωστε πρώτη εξέδωσε στα γαλλικά, αυτόνομα κομμάτια από το έργο του Ποταγού
* Ο Διαμαντής Καράβολας είναι υπεύθυνος των εκδόσεων “Φαρφουλάς” και εκδότης του περιοδικού Ο Φαρφουλάς farfoulas.blogspot.com.
