Θεόδωρος Ι. Ζιάκας
Η εμφάνιση του νεωτερικού ατομοκεντρικού Συστήματος στη Δύση θα δώσει φτερά στο απωθημένο εθνοκρατικό όνειρο του υστεροβυζαντινού «αναγεννημένου» ελληνισμού. Η νεωτερική έλξη θα παρασύρει τον Ελληνισμό στη δίνη της εθνοκρατικής του μετάλλαξης. Η μνήμη του αποικιακού εξανδραποδισμού του, μετά το 1204 από τους Φράγκους, δεν θα μπορέσει να ενεργοποιήσει σε πολιτική αντιπρόταση τη ριζοσπαστική παρακαταθήκη του Ησυχασμού. Η «φιλοκαλική αναγέννηση»28 του 18ου αιώνα θα επηρεάσει περισσότερο τη Ρωσία παρά την Ελλάδα.
Η καταστροφή του κοινοτικού και οικουμενικού ΕλληνισμούΗ εθνοκρατική μετάλλαξη του Ελληνισμού καταγράφεται από τη νεωτερική ιστοριογραφία ως «πρόοδος».
Αν λάβουμε όμως ως κριτήριο της προόδου το βαθμό ενσάρκωσης της ελευθερίας, θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται για αδιαμφισβήτητη οπισθοδρόμηση: Μετέφερε τον ελληνικό κόσμο σε ένα προ-αντιπροσωπευτικό σύστημα. Δηλαδή δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, σε σχέση με τα κεκτημένα των Κοινών. Κρινόμενη, όμως, η οπισθοδρόμηση αυτή με κριτήριο την εθνική επιβίωση στην ανατέλλουσα εποχή των εθνοκρατικών Τιτάνων και Γιγάντων εμφανίζεται ως εθνική στρατηγική κατ' οικονομίαν ορθή.
Ποιο ήταν όμως το τίμημα; Ήταν η ολοσχερής καταστροφή τόσο της κοινοτικής όσο και της οικουμενικής διάστασης του Ελληνισμού:
α) Το ουσιαστικό περιεχόμενο της ιστορικής λειτουργίας του νεωτερικού ελλαδικού κράτους θα είναι η εξάλειψη της κοινοτικής διάστασης του Ελληνισμού μέσω της εγκατάστασης ενός φαυλοκρατικού πολιτικού συστήματος, διχαστικού και εξανδραποδιστικού. Η καταστροφή αρχίζει με τον ειδικό Νόμο του 1833, βάσει του οποίου καταργείται το σύστημα των Κοινών, και ολοκληρώνεται με την τελική εκτόπιση των ελληνικών πληθυσμών από τα ιστορικά τους οικοσυστήματα.
β) Η καταστροφή της οικουμενικής διάστασης του Ελληνισμού αρχίζει στο θρησκευτικό πεδίο με την αποκοπή της ελλαδικής Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το 1850. Η οικουμενική ελληνική Εκκλησία διαμελίζεται. Η κεφαλή της καρφώνεται στο Φανάρι, όπου και εκτίθεται έκτοτε σαν τοτεμικό αξιοθέατο. Ενώ το ακέφαλο σώμα-φυτό ενσωματώνεται στο ελλαδικό φαυλοκρατικό σύστημα. Η Μικρασιατική καταστροφή του 1922 θα επικυρώσει και γεωπολιτικά την εξάλειψη της ελληνικής Οικουμένης.
Ο Εμφύλιος πόλεμος (1946-1949), εσωτερικεύοντας τη διπλή (κοινοτική/οικουμενική) καταστροφή του Ελληνισμού, θα κάνει την Ελλάδα «χεσμένο τόπο», κατά την πικρή έκφραση του Κονδύλη.
Η συνάντηση φαυλοκρατίας και σύγχρονου μηδενισμού
Έπειτα από τη Μεταπολίτευση του 1974, η Ελλάδα εισέρχεται στον αστερισμό του σύγχρονου μηδενισμού. Καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση από τον εθνοκρατισμό στον εθνομηδενισμό θα παίξει η ενσωμάτωση και ο φαυλοκρατικός εκφυλισμός του «κινήματος της αλλαγής», που γέννησε η επτάχρονη αντι-κομμουνιστική «ελληνοχριστιανική» δικτατορία της 21ης 'Απριλίου 1967.
Όπως εύστοχα υποστηρίζει ο Ευάγγελος Κοροβίνης,29 κυρίαρχη πολιτική παράδοση στη νεωτερική Ελλάδα είναι η Φαυλοκρατία, πλην βραχύβιων τινών διαλειμμάτων, όταν σε συνθήκες κρίσης η εξουσία παραχωρείται στους εκσυγχρονιστές, προκειμένου να επιτευχθεί μια «αλλαγή», η οποία «ανανεώνει» το φαυλοκρατικό πολιτικό σύστημα. Λειτουργώντας η μία ως άλλοθι της άλλης, οι δύο διακομματικές αυτές πολιτικές παραδόσεις, η φαυλοκρατία και ο εκσυγχρονισμός, κατέστρεψαν την Κοινοτική πολιτική κουλτούρα του ελληνικού λαού.30
Και επειδή στο εθνοκρατικό σύστημα η κοινωνία συναντάται με τα κόμματα μόνο στο επίπεδο της διακηρυσσόμενης εκ μέρους τους ιδεολογίας, η φαυλοκρατία, αποδεικνύοντας στην πράξη τον προσχηματικό χαρακτήρα των ιδεολογικών αμφιέσεών τους (εθνικιστικών, σοσιαλιστικών ή απλώς εκσυγχρονιστικών), κατόρθωσε τελικά να κάνει τους Έλληνες να μην πιστεύουν σε τίποτα. Απελευθέρωσε έτσι τον κλασικό ελληνικό μηδενισμό, τον εγωιστικότερο-αυτοκαταστροφικότερο πάντων.
Η Μεταπολίτευση, μη μπορώντας να διατηρήσει τον θεμελιώδη φαυλοκρατικό «εθνικό διχασμό», όπου στο χώρο του κοινωνικώς αποκλεισμένου είχε τοποθετηθεί, μετά τον Εμφύλιο, μαζί με τους κομμουνιστές και ολόκληρη η Αριστερά των εαμογενών δυνάμεων, διακινδύνευσε την κατάργησή του και το πέρασμα στο σύστημα της ομαλής εναλλαγής των κομμάτων στην εξουσία. Το βόλεμα των «δικών μας παιδιών» δεν θα έπρεπε πλέον να προϋποθέτει το ξεβόλεμα και την εκδίωξη των «παιδιών» του φαυλοκρατικού αντιπάλου. Όπερ και εγένετο: Δόθηκε χώρος για την «τακτοποίηση» πάντων στο διογκωμένο «Δημόσιο».
Παράδειγμα όλως τυπικό: «Τηρουμένων των αναλογιών (χρονικών, επιστημονικών, οικονομικών, κοινωνικών, ευρωπαϊκών παραμέτρων), το Δημόσιο Νοσοκομείο που εγώ παρέλαβα να διοικήσω ως Πρόεδρος το 1982, με τα 440 κρεβάτια του και τα 800 άτομα συνολικό προσωπικό, παρείχε υποβαθμισμένη μεν αλλά συγκριτικά καλύτερη περίθαλψη από το σημερινό ίδιο Νοσοκομείο του 2000, με τα επίσης 440 κρεβάτια του και τους 2.800 (ναι, καλά διαβάσατε 2.800!) συνολικά εργαζόμενους. Απίστευτο θα μου πείτε, πλην όμως τραγικά αληθινό».31
Επιπλέον: Ο Ανδρέας Παπανδρέου (1919-1996), τροπαιοφόρος άγιος των «μη προνομιούχων», επέτρεψε στον «σοσιαλιστικό» λαό του όχι μόνο να εισβάλει στο κράτος αλλά και να ισοπεδώσει κάθε ιεραρχία και κάθε εξουσία μέσα στα παραδοσιακά του στεγανά, μετατρέποντάς το από εφιαλτικό μπαμπούλα σε συνδικαλιστικό κλοτσοσκούφι, όπου «πᾶς ἀνήρ ξυλεύεται». - Κάντε ότι θέλετε, αρκεί να με ψηφίζετε, ήταν το μήνυμα. - Το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, ο Λαός στην εξουσία. Από το μονοκομματικό κράτος περάσαμε στο πολυκομματικό μη-κράτος. Στο «παλλαϊκό κράτος», που ήταν άλλωστε και το «όραμα» της εγχώριας κομμουνιστικής Αριστεράς, έπειτα από το περίφημο 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ.
Επειδή, παγίως στη νεωτερική Ελλάδα, το αληθινό περιεχόμενο της «πολιτικής» διαπάλης είναι η διαρπαγή των κρατικών πόρων,32 τούτο οδήγησε απλώς σε γενίκευση/μαζικοποίηση της φαυλοκρατίας. Και στη δημιουργία ενός υπερμεγέθους παρασιτικού πολυκυκλώματος, του οποίου τα πλοκάμια φτάνουν μέχρι τον τελευταίο Δήμο της χώρας, όπως δείχνουν οι εντυπωσιακές επιδόσεις των ΟΤΑ στη διαφθορά. Η συντήρηση του κοινωνικού αυτού βαμπίρ απαιτεί την αυξανόμενη υποχρηματοδότηση των εθνικών και κοινωνικών αναγκών και την αυξανόμενη υπερχρέωση του «Δημοσίου». Αυτή είναι, άλλωστε, και η πραγματική αιτία των παντοειδών «ελλειμμάτων», τα οποία δεν μειώνονται, αλλά «εκτοξεύονται και τίθενται σε δορυφορική τροχιά», διογκωνόμενα σταθερά, καθ' όλη τη διάρκεια του «κύκλου» της Μεταπολίτευσης.
Γενικευόμενο όμως το φαυλοκρατικό σύστημα, καθίσταται μη βιώσιμο. Κι αυτό όχι μόνο λόγω του απίθανου κόστους του, όχι μόνο λόγω της γενικής κρατικής «παραλυσίας» που προκαλεί, αλλά και επειδή το γέννημά του, το κυρίαρχο κοινωνικό βαμπίρ, στερείται ενστίκτου αυτοσυντηρήσεως. Σε αντίθεση με τις κανονικές άρχουσες τάξεις, δεν αντιλαμβάνεται ότι η επιβίωσή του εξαρτάται από την επιβίωση του ξενιστή του: του ελληνικού έθνους-κράτους.
Η συνάντηση της νεοελληνικής φαυλοκρατίας και του μεταμοντέρνου μηδενισμού εμπεδώνει τα ιστορικά αυτά δεδομένα. Γι' αυτό και πετύχαμε το εκπληκτικό: να γίνει καθεστωτική ιδεολογία ο πιο αυτοκτονικός έθνομηδενισμός.33
Η αντίθεση εκσυγχρονισμού/φουνταμενταλισμού προκάλυμμα του μηδενισμού
Παράδοση σημαίνει να δημιουργείς εκ του μηδενός, δήλωνε εμβριθώς ο πρωθυπουργός της οκταετίας 1996-2004 Κώστας Σημίτης. Έδινε έτσι τον ορισμό του μηδενισμού ως παράδοσης.34 Υποδήλωνε, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, την κρυμμένη συγγένεια εκσυγχρονισμού και μηδενισμού.
Στην πράξη, ο εκσυγχρονισμός αναπτύσσεται κατά τη μεταπαπανδρεϊκή περίοδο του ΠΑΣΟΚ ως προκάλυμμα της κλεπτοκρατίας. Ως συμμετρικό όμως προκάλυμμα προβάλλει, παραδόξως, και ο αντίπαλός του: ο εθνικο-θρησκευτικός φουνταμενταλισμός. Παράδειγμα: η διαμάχη Σημίτη/Χριστόδουλου, κατά την οποία, ενώ κονταροχτυπιούνταν αυτοί οι δυο, ο μέγας «εκσυγχρονιστής» και ο μέγας «φουνταμενταλιστής», ο μηδενισμός έκανε ανενόχλητος τη δουλειά του.35 Η βραχυβιότητα του σημιτικού «εκσυγχρονισμού» δεν οφείλεται, ασφαλώς, στην «αντίσταση» του εθνικο-θρησκευτικού αυτού «φουνταμενταλισμού», αλλά στη δική του σαθρή βάση, που ήταν η σύγκλιση όλων των πτερύγων της ελληνικής κλεπτοκρατίας στον κοινό τους στόχο: α) Να μπει η Ελλάδα στην ΟΝΕ. β) Να φαγωθεί ο πακτωλός της «Ολυμπιάδας». Η σύγκλιση ήταν συγκυριακή. Γι' αυτό και κατέρρευσε εν ριπή οφθαλμού μόλις ο σκοπός επετεύχθη.36
Η παράδοση της «εκ του μηδενός δημιουργίας» οριοθετεί, λοιπόν, τον φαύλο «κύκλο της Μεταπολίτευσης». Ο «κύκλος» αυτός, που δεν λέει να «κλείσει», μοιάζει πλέον σαν τη νύχτα των ζωντανών νεκρών.37 Χαρακτηρίζει μια κοινωνία κυριαρχούμενη από τον εγωτισμό και τη λατρεία του παρόντος.38 Ενώ βρίσκεται ανυπεράσπιστη στα νύχια ασύδοτων συμφερόντων, ενώ βλέπει το φυσικό και ιστορικό της οικοσύστημα να καταστρέφεται ραγδαία και να σφίγγει η δημογραφική θηλιά στο λαιμό της, η κοινωνία αυτή, μοιραία και άβουλη, εκλέγει και ξαναεκλέγει τους διαχειριστές της καταστροφής της.
Από το βιβλίο: Θεόδωρος Ι. Ζιάκας, Ο σύγχρονος μηδενισμός, Εκδόσεις Αρμός
28. Ονομάστηκε έτσι από τη Φιλοκαλία, την οποία επιμελήθηκαν οι άγιοι Μακάριος Νοταράς (1731-1805) και Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809) και μετέφρασε στα ρωσικά ο αγιορείτης μοναχός Παΐσιος Βελιτσκόφσκι (1722-1794). Είναι το «κίνημα των κολλυβάδων». Η εκκλησιαστική ιεραρχία τους κυνήγησε. Υπολείμματά τους θα γνωρίσει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) στη Σκιάθο, από την πνευματικότητα των οποίων και θα επηρεαστεί καθοριστικά. Μια αίσθηση της άλλης ποιότητας των ανθρώπων εκείνων μας δίνει η παρακάτω αναφορά του (με αφορμή την επιλογή του Μακράκη να ενσωματώσει ορισμένες συνήθειές τους): Δέν ἐδόθη εἰς κοσμικούς ἀνθρώπους νά μιμῶνται τά ἔθιμα τῶν ἀσκητικῶν ἐκείνων ἀνδρῶν, τῶν ἐν ἀμέμπτῳ πολιτείᾳ διαγόντων, οὐδ' ἔξεστιν εἰς τούς ἐν τῇ τύρβῃ τοῦ κόσμου βιούντας νά παραδώσει τά σεμνά καί ὑψηλά ἐκεῖνα πράγματα. Παιδί του φιλοκαλικού κινήματος, σαν τον Παπαδιαμάντη, ήταν στη Ρωσία ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (1821-1881). Απόηχος στον 20ο αιώνα του πνευματικού εκείνου κινήματος είναι θεολόγοι, όπως ο Βλαδίμηρος Λόσκι, ο Σωφρόνιος Σαχάρωφ και ο δικός μας Ιωάννης Ρωμανίδης (1927-2001).
30. Μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: α) Στο πολιτικό πεδίο κύρια αντίθεση, μετά την Επανάσταση του 1821, είναι η αντίθεση ανάμεσα στην εισαγόμενη προαντιπροσωπευτική νεωτερική πολιτική παράδοση (όπου η πολιτική λειτουργία ανήκει στις κομματικές ολιγαρχίες και όχι στην κοινωνία), από τη μια, και στην προνεωτερική πολιτική παράδοση των Κοινών (όπου η ίδια η κοινωνία ασκεί την πολιτική λειτουργία, είτε άμεσα είτε έμμεσα δι' αντιπροσώπων με όρους ελέγχου και ανακλητότητας εκ μέρους της Συνέλευσης των πολιτών), από την άλλη. Στη σύγκρουση με την κοινοτικό της αντίπαλο η νεωτερική πολιτική παράδοση διαιρείται σε φαυλοκρατική και «εκσυγχρονιστική» και η αντίθεσή τους, ενώ είναι δευτερεύουσα, επισκιάζει την κύρια αντίθεση, εμφανίζοντας τον «εκσυγχρονισμό» ως την «εναλλακτική λύση» στην εξάλειψη της ελευθεροκεντρικής-κοινοτικής κουλτούρας, β) Η φαυλοκρατική πολιτική παράδοση προέκυψε από τη νεωτερική μετάλλαξη των πελατειακού τύπου σχέσεων διαμεσολάβησης μεταξύ Κοινών και οθωμανικής δεσποτείας (τις οποίες διεκπεραίωναν φαναριώτες, αρματολοί και κλέφτες, πουλώντας «προστασία» στα Κοινά) σε σχέσεις «προστασίας» των οικογενειών πλέον (και όχι των Κοινών) έναντι της νεωτερικής-εθνοκρατικής δεσποτείας, με μεσολαβητές και πάτρονες τους κομματάρχες. Η οθωμανική Πύλη αντικαταστάθηκε από τις πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων και οι παλιοί διαμεσολαβητές από τα κόμματα. Η φαυλοκρατική πολιτική παράδοση αντιπροσωπεύει, έτσι, την πατρονιακή προσαρμογή της εισαγόμενης νεωτερικής πολιτικής παράδοσης, με στόχο την εθνοκρατική μετάλλαξη του Ελληνισμού. Μόνο τελευταία αρχίζει να παραμερίζεται το «εκσυγχρονιστικό» παραμορφωτικό πρίσμα και να γίνεται κατανοητή η φύση της νεοελληνικής φαυλοκρατίας. Ήδη τίθεται θέμα «χωρισμού του κράτους από την κυβέρνηση» και «χωρισμού του λαού από το κράτος», αλλά δεν υπάρχει πλέον ο λαός που θα το ήθελε. Ούτε κανείς θυμάται τι θα σήμαινε.
31. Χ Σ. Σωτηρόπουλος, «ΕΣΥ, Το προεκλογικό «κλοτσοσκούφι»», περ. ΑΝΤΙ, τευχ. 713.
32. Ευάγγελος Κοροβίνης, ο.π.
33. Παράδειγμα: Στη σ. 19 του αποσυρθέντος βιβλίου της Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού παρουσιάζεται ως ακαταμάχητη αλήθεια το εξής απόσπασμα από επιστολή στο βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο 13ο του πρεσβευτή του στην Κωνσταντινούπολη το 1590-1606: «Οι σουλτάνοι συνηθίζουν, όταν κατακτούν ένα βασίλειο ή μια επαρχία, να διατηρούν θαυμαστή τάξη. Δημεύουν τις περιουσίες της εκκλησίας, των πολεμιστών και όλα τα αγαθά του ηττημένου ηγεμόνα.
Όσο για το λαό, αφήνεται να ζει σύμφωνα με τα έθιμά του. Διατηρεί τα αγαθά του και έχει θρησκευτική ελευθερία». Η ιστορική αλήθεια είναι τελείως διαφορετική. Σε σουλτανικό φιρμάνι της ίδιας εποχής (23 Μαρτίου 1601) διαβάζουμε τα εξής ανατριχιαστικά: «[...] ἅμα τῇ ἀφίξει τοῦ παρόντος αὐτοκρατορικοῦ φιρμανίου Μου, [...] [νά] στρατεύονται καί ἀποστέλλωνται εἰς τά ὀτζάκια τῶν γενιτσάρων οἱ ἀπό 15 ἕως 20 ἐτῶν καλλίμορφοι, ἀρτιμελεῖς, νέοι τῶν ἀπίστων. Ἐφ’ ὅσον παρίσταται ἀνάγκη [...] [κατά] τάς διατάξεις τοῦ ἱεροῦ φετβᾶ τοῦ σεϊχουλισλαμάτου, ὅταν τις ἐκ τῶν ἀπίστων γονέων ἤ ἄλλος ἀντιστῇ θά ἀπαγχονίζεται εὐθύς εἰς τό κατώφλιον τῆς θύρας του, τοῦ αἵματός του θεωρουμένου ἄνευ ἀξίας». (Ἐν τῷ στρατοπέδῳ Ἀδριανουπόλεως τῇ 24ῃ Ραμαζᾶν 1009 [ἤ 23 Μαρτίου 1601].) {Πηγή: Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, τ. Β' (Αρχείον Βεροίας-Ναούσης, 1598-1886), επιμ. Ι.Κ. Βασδραβέλη, εκδ. ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1954.) (Το υλικό της υποσημείωσης αυτής είναι από άρθρο του Κώστα Ζουράρι στην εφημ. Μακεδονία. Βλ. και www.antibaro.gr)
34. Κώστας Σημίτης, «Η Ελλάδα της ΟΝΕ: Μια δυναμική και εξωστρεφής Ελλάδα», Έθνος της Κυριακής, 18 Ιουνίου 2000. Πρόκειται, ίσως, για «πολιτική αξιοποίηση» της κοινωνιο-οντολογικής θέσης του Καστοριάδη, για την ικανότητα του «κοινωνικού φαντασιακού» να δημιουργεί «εκ του μηδενός». (Κορνήλιος Καστοριάδης, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, εκδ. Ράππας, Αθήνα 1985.)
35. α) Υπεξαιρούσε όχι μόνο τα πλακάκια του Παντείου Πανεπιστημίου και κάποια ασύλληπτα ποσά, αλλά ακόμα και τον καθηγητικό μισθό του «εκσυγχρονιστή» πρωθυπουργού μας. Αφήνω τα ιλιγγιώδη λαδώματα και τις κλοπές του αιώνα, που συνόδευαν την αφανή διαπλοκή με τα γιγαντιαία λεηλατικά συμφέροντα, β) Ενώ ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος ύψωνε το λάβαρο της Επαναστάσεως, για να μαζέψει τα τρία εκατομμύρια υπογραφές, με τις οποίες θα περιτείχιζε την ορθόδοξη ταυτότητα, δεν είδαμε να διαδραματίζεται κάτι διαφορετικό στην αυλή του. Η μεσανατολική πολιτική της ελλαδικής Εκκλησίας ήταν στα χέρια τέως ενεχόμενου με ναρκωτικά πνευματικού τέκνου, μαζί με οπλοφόρο ιερομόναχο της «Χρυσοπηγής». Ο μητροπολίτης Αττικής έκλεβε ασύδοτος προσοδοφόρο προσκύνημα της χωροδεσποτείας του• «για μια ώρα ανάγκης». Η φαυλοκρατική διαχείριση της «Αλληλεγγύης» (φιλανθρωπικής ΜΚΟ της Εκκλησίας) θα αφήσει άναυδους ακόμα και επαγγελματίες του είδους. Προφανώς αυτοί οι δυο, ο Κώστας Σημίτης (που «καλβινιστή» τον ανέβαζαν και «λογιστή» τον κατέβαζαν) και ο μεγαλεπήβολος εκκλησιαστικός αντίπαλός του δεν ήταν μηδενιστές. Συμμερίζονταν όμως την κυρίαρχη ολέθρια αντίληψη, ότι «δεν μπορείς να είσαι καθαρός». Ότι «πρέπει να κάνεις πώς δεν βλέπεις, αν θέλεις να κάνεις κάτι». Διότι: «αυτή είναι η Ελλάδα». Δυστυχώς γι' αυτούς, δεν μπορούν να πουν, σαν τον Οροφέρνη Αριαράθου του Καβάφη, ότι δεν ήξεραν τι γένονταν τριγύρω τους...
36. Αφήνοντας, βεβαίως, στα κρύα του λουτρού όσους είχαν πάρει στα σοβαρά τον «εκσυγχρονισμό». Για την ανάλυση του ελληνικού εκσυγχρονισμού, ως «ενάρετης φάσης της ελληνικής κλεπτοκρατίας», βλ. και το δικό μου «άλλοθι» στο περ. Άρδην, τευχ. 18, Μάρτιος-Απρίλιος 1999, με τίτλο «Το ΠΑΣΟΚ και ο ελληνικός ατομισμός».
37. Τίτλος άρθρου του παιδαγωγού Νίκου Ράπτη, διευθυντή, κατά το διάστημα 2002-2004, του σημιτικού ΟΠΕΚ (Ομίλου Προβληματισμού για τον Εκσυγχρονισμό της Κοινωνίας). Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις 27-7-2006 στην ιστοσελίδα: www.ppol.gr
38. Νίκος Ράπτης, ο.π.
Αναδημοσίευση από LoMak's Blog
