Έχουμε ακούσει πολλές μέσα στην σύγχρονη Ελληνική ιστορία, ότι η Ελλάδα είναι με τις ΗΠΑ, είναι με την Γαλλία, με την Ρωσία ή και με την Αγγλία. Για αυτό είχαμε μέχρι και το 1860 στην Ελλάδα, το Αγγλικό, το Γαλλικό και το Ρωσικό κόμμα. Αυτά τα κόμματα ουσιαστικά ήταν σφαίρες επιρροής που ήθελαν το Ελλαδικό Κράτος, ως ένα στρατηγικό μοχλό πίεσης στην Οθωμανική αυτοκρατορία, και από την άλλη μια έξοδος στην Ανατολική Μεσόγειο, που τότε ήταν υπό Οθωμανικό έλεγχο. Ενώ να θυμηθούμε ότι η Διώρυγα του Σουέζ έγινε το 1869.
Σήμερα το 2025 με όλες τις εξελίξεις ποιες χώρες και γιατί μπορεί να είναι φυσικοί σύμμαχοι μέχρι και στρατηγοί εταίροι της Ελλάδας. Αρχικά να βγάλουμε τον ελέφαντα από το δωμάτιο, δηλαδή δεν μπορεί να είμαστε ούτε σύμμαχοι με την Κίνα και την Ρωσία, καθώς είναι η κατεξοχήν ανταγωνιστές μέχρι και εχθροί της Δύσης. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οφείλουμε να είμαστε ορκισμένοι εχθροί των δύο υπερδυνάμεων, αλλά να έχουμε διπλωματικές σχέσεις για τα Ελληνικά συμφέροντα. Με την Κίνα για το εμπόριο και με την Ρωσία για την φτηνή ενέργεια, ενώ και οι δύο χώρες μπορούν να έχουν ένα σημαντικό ποσοστό στον τουρισμό της Ελλάδας. Από την άλλη δεν είναι τυχαίο, ότι η Ελλάδα μετά τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, έγινε εντελώς ξεκάθαρα μέρος της Δυτικής Αρχιτεκτονικής Ασφαλείας και το σύνορο της Δύσης στην περιοχή, μαζί με την Τουρκία και το νεοσύστατο τότε Κράτος του Ισραήλ.
Σημαντικό επίσης είναι ότι δεν μπορούμε να έχουμε συμμάχους ή να είμαστε υποτελείς ή ακόμα και να είμαστε εχθροί με την Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Γαλλία. Αυτό δεν γίνεται καθώς και οι τρείς χώρες έχουν το μεγαλύτερο μέρος της επίδρασης τους στην Ελλάδα, με πρώτες τις ΗΠΑ από το 1960. Είναι καλό να έχουμε σχέσεις, οι οποίες όμως θα βασίζονται περισσότερο στα Ελληνικά συμφέροντα, παρά στα δικά τους. Και αυτό γιατί αυτές οι δυνάμεις, όπως και άλλες ηγεμονικές δυνάμεις (Ρωσία και Κίνα), έβαλαν τα συμφέροντα τους απέναντι σε αυτά της Ελλάδας σε κρίσιμες περιόδους. Αυτό φάνηκε τόσο στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853 – 1856), στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, στην Μικρασιατική Εκστρατεία (1919 – 1922), στον Ελληνικό Εμφύλιο (1944 – 1949) και στην Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο (1974).
Προφανώς έγιναν και σοβαρά λάθη από την Ελληνική ηγεσία τότε, που κυρίως είχαν να κάνουν με τον διχασμό στην εκάστοτε εποχή. Η κόντρα Δυτικών με το Ελληνικό στοιχείο, έχει μακρά ιστορία και ξεκινάει από τον Καρλομάγνο και κορυφώνεται στην Δ Σταυροφορία με την Πρώτη Άλωση της Κωνσταντινούπολης του 1204μ.Χ. Από την άλλη τόσο για την Ρωσία όσο και για την Κίνα έχουμε σημασία στο ότι είμαστε μια σημαντική πύλη προς την Ευρώπη και ένα στρατηγικότατο σημείο στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο λόγος που η Ελλάδα είναι από τα πιο στρατηγικά σημεία του κόσμου, και μήλον της Έριδος για τις μεγάλες δυνάμεις, είναι καθαρά η γεωγραφική της θέση.
Παρακάτω θα δούμε τα 7 Κράτη και ένα σημαντικό πληθυσμιακό στοιχείο που δεν έχει ακόμα, κράτος, όπου η Ελλάδα μπορεί να είναι σύμμαχος μέχρι και στρατηγικός εταίρος. Και προφανώς να κερδίζουν και τα Ελληνικά συμφέροντα όχι μόνο τα συμφέροντα άλλων.
Σερβία
Ακούμε σήμερα για την Ελληνοσεβρική φιλία και τις διαχρονικά φιλικές σχέσεις Ελλήνων και Σέρβων. Διαχρονικά υπήρξαν και περιπτώσεις ανταγωνισμού και σύγκρουσης, όπως με τον Σέρβο Στέφανο Ντούσαν το 1370μ.Χ. στα τέλη του Βυζαντίου, και με τον Τίτο στην Γιουγκοσλαβία στον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτές οι κρίσεις υπήρξαν εξαιτίας του ανταγωνισμού για την επιρροή στα Βαλκάνια και το Μακεδονικό ζήτημα. Σήμερα η Ελλάδα με την Σερβία έχουν καλές σχέσεις και μπορούν να είναι σταθεροί και φυσικοί σύμμαχοι. Πέρα από την κοινή Ορθόδοξη πίστη, το εμπόριο και τον τουρισμό, η Σερβία μπορεί να αποτελέσει πίεση τόσο στα Σκόπια όσο και στην Αλβανία. Ο λόγος είναι ότι το Κράτος των Σκοπίων και της Αλβανίας έχουν πλέον σημαντική Τουρκική επιρροή, κάτι που εξηγείται με την ανάπτυξη του εθνικισμού μέχρι και σοβινισμού σε αυτά τα Κράτη. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο αφήγημα της Μεγάλης Αλβανίας και στο γεγονός ότι υπάρχουν Σκοπιανοί που θεωρούν την Θεσσαλονίκη ως κληρονομιά μέχρι και προέκταση τους. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτά είναι στην σφαίρα της φαντασίας σε κάποιους ακραίους κύκλους, αλλά δυστυχώς είναι μέσα στα σχολεία, στα πανεπιστήμια και σε δημόσιες κρατικές δομές. Όπου αυτό δείχνει μια αδιαφορία των δύο κρατών, δεδομένου ότι μέσω της Ελλάδας, τα Σκόπια και η Αλβανία είναι στο ΝΑΤΟ και είναι να μπούνε στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενώ ο εναέριος χώρος της Αλβανίας και των Σκοπίων, στην ουσία προστατεύεται από την Ελληνική Πολεμική Αεροπορία.
Επιπρόσθετα η μέσω της Σερβίας η Ελλάδα θα μπορούσε να ξανά κάνει προσέγγιση με την Ρωσία, για επαναφορά των διπλωματικών σχέσεων και σε αντάλλαγμα η Ελλάδα μπορεί να βοηθήσει την Σερβία στην πορεία της προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Να τονίσουμε εδώ ότι η Σερβία και η Ελλάδα, είναι μέσα στον Νέο Εμπορικό Δρόμο του Μεταξιού της Κίνας. Έτσι το εμπόριο της Κίνας με την Ελλάδα και την Σερβία θα μπορούσε να αυξηθεί με μια κοινή πρωτοβουλία των Ελλήνων και των Σέρβων. Συμπερασματικά η Σερβία όπως και η Ελλάδα, δεν θέλουν μια Νέο Οθωμανική Τουρκία, ούτε μια Μεγάλη Αλβανία ή Σκόπια με μια έξοδο στην θάλασσα.
Αρμενία
Διαχρονικά οι σχέσεις Ελλάδας και Αρμενίας είναι φιλικές. Ξεκίνησαν από τον Μιθριδάτη Στ του Πόντου που συμμάχησε τον 1ο αιώνα π.Χ. με τον τότε Αρμένιο Βασιλιά Τιγράνη τον Μέγα, όπου μάλιστα τότε η Αρμενία ήταν αυτοκρατορία. Η συμμαχία αυτή, ήταν ενάντια στους Ρωμαίους και στην Περσική Δυναστεία της Πάρθιας. Τελικά στο τέλος οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν. Στην συνέχεια τόσο οι Έλληνες όσο και οι Αρμένιοι ήταν από τους πρώτους που ξεκίνησαν να ασπάζονται τον Χριστιανισμό. Από το 350μ.Χ. μέχρι και το 620μ.Χ. η περιοχή της Αρμενίας αποτέλεσε μήλον της έριδος μεταξύ της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και της Περσικής αυτοκρατορίας των Σασσανιδών. Ενώ στην συνέχεια οι Άραβες κατέλαβαν την Αρμενία, μέχρι οι Βυζαντινοί να ξανά έχουν ερείσματα εκεί. Στο πέρασμα των αιώνων επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι Έλληνες και οι Αρμένιοι είχαν σημαντικές οικονομικές δραστηριότητας στην Τουρκοκρατία. Στα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και το 1922 οι Τούρκοι έκαναν Γενοκτονία στους Έλληνες και στους Αρμένιους. Εκ τότε οι σχέσεις Ελλήνων και Αρμενίων ήταν ακόμα πιο κοντά, όπου μέχρι και σήμερα ζητάνε διεθνή αναγνώριση και καταδίκη για αυτά τα εγκλήματα που έγιναν τότε. Ενώ μέχρι και σήμερα το Τουρκικό Κράτος αρνείται τις κατηγορίες.
Σήμερα η Αρμενία είναι σε μια δύσκολη θέση καθώς έχει εχθρό το Αζερμπαϊτζάν, η κυβέρνηση έκανε μια φιλοδυτική στροφή που αυτό οδήγησε σε μια μη φιλική στάση της Ρωσίας. Όμως οι σχέσεις Αρμενίας και Ελλάδας θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναν παράγοντα απέναντι στο Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία. Λόγο του Χριστιανισμού, των πολιτιστικών σχέσεων, του κοινού αντιπάλου αλλά και της προσέγγισης Αρμενίας με την Ινδία, Ελλάδα και Αρμενία μπορούν να έχουν συμμαχία. Άλλωστε είναι σημαντικό να έχουμε στρατηγικούς εταίρους στην πλάτη της Τουρκίας.
Ινδία
Με επίσκεψη του Ινδού πρωθυπουργού Μόντι σε Ελλάδα και Κύπρο και την πολεμική ένταση Ινδίας Πακιστάν, είναι μια μοναδική ευκαιρία για μια συμμαχία Ελλάδας – Ινδίας. Ο νέος εμπορικός δρόμος από την Ινδία, προς το Ισραήλ και στην Ελλάδα, γίνεται με τις ευλογίες των ΗΠΑ και του Ισραήλ, και είναι η απάντηση στον Νέο Κινεζικό Εμπορικό Δρόμο του Μεταξιού. Ενώ η Ινδία πιθανότατα θα γίνει στο μέλλον η 4 η Ηγεμονική Δύναμη, μετά τις ΗΠΑ, την Ρωσία και την Κίνα. Η Ινδία έχει πολύ στενές σχέσεις με την Ρωσία, έχει επιφυλακτικές και δύσκολες σχέσεις με την Κίνα, ενώ έχει φιλικές σχέσεις με την Ιαπωνία, τις ΗΠΑ, την Γαλλία και το Ισραήλ. Από την άλλη η Ινδία έχει εχθρικές σχέσεις με το Πακιστάν και την Τουρκία. Όλα τα παραπάνω δίνουν στην Ελλάδα ένα πολύ ευνοϊκό πλαίσιο από κάθε άποψη να έχει την Ινδία σύμμαχο.
Το εμπόριο, η τεχνολογική και στρατιωτική συνεργασία Ελλάδας Ινδίας, μπορεί να αποτελέσει έναν παράγοντα απέναντι στην Νέο Οθωμανική φιλοδοξία της Τουρκίας. Είναι πολύ ωφέλιμο να γίνει μια Σύνοδος Κορυφής με Ελλάδα, Ινδία, Ισραήλ και Κύπρος. Έτσι θα μπορούσε να γίνει μια σύσφιξη όλων των χωρών με κοινό συμφέρον, το εμπόριο, την ασφάλεια, την καταπολέμηση της Ισλαμιστικής τρομοκρατίας και την σταθερότητα. Αυτή η συνεργασία θα μείνε την επιρροή της Τουρκίας και του Πακιστάν στην Μέση Ανατολή. Τέλος η Ελλάδα μέσω της Ινδίας, όπως και της Σερβίας, θα μπορούσε να ξανά προσεγγίσει την Ρωσία για ενεργειακά ζητήματα και να υπάρχουν τυπικές διπλωματικές σχέσεις.
Ισραήλ
Το Ισραήλ είναι ένα κράτος που έχει συμμάχους, που είναι συνεργάτες και όχι βαθύτερες συμμαχίες. Έχει μια δυναμική εξωτερική πολιτική, που είναι του προληπτικού πλήγματος, πρώτα χτυπάει και μετά ρωτάει. Οι ΗΠΑ είναι ο στενότερος σύμμαχος του Ισραήλ, και το Ισραήλ έχει στενές σχέσεις με την Κύπρο και την Ελλάδα. Οπότε η Ελλάδα θα μπορούσε να είναι σύμμαχος του Ισραήλ, με κοινό συμφέρον ενάντια στις Τουρκικές φιλοδοξίες και την Ισλαμιστική τρομοκρατία. Έτσι Ελλάδα, Κύπρος και Ισραήλ, είναι ένα φράγμα απέναντι στην Τουρκία, που επιθυμεί να γίνει η ισχυρότερη δύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο. Τέλος είναι καλή η στρατιωτική συνεργασία με το Ισραήλ, σε θέματα αεράμυνας και τεχνολογίας. Ωστόσο δεν γίνεται η Ελλάδα να στείλει στρατό το Ισραήλ ή το Ισραήλ να έστελνε στρατό στην Ελλάδα.
Αίγυπτος
Διαχρονικά οι Έλληνες και οι Αιγύπτιοι είχαν φιλικές μέχρι και ανταγωνιστικές και δύσκολες σχέσεις. Στην Αρχαιότητα Έλληνες και Αιγύπτιοι ήταν απέναντι στους Πέρσες και στους Ρωμαίους. Με την εξάπλωση του Ισλάμ και των Αράβων, οι Αιγύπτιοι Αραβοποιήθηκαν και έγιναν ανταγωνιστική μέχρι και εχθροί των Ελληνορωμαίων Βυζαντινών για τουλάχιστον 350 χρόνια. Λίγο αργότερα στην Γ Σταυροφορία, οι σχέσεις Βυζαντινών και Αιγυπτίων εξομαλύνθηκαν τότε με τον ισχυρό Σουλτάνο της Αιγύπτου και της Συρίας, Σαλαντίν να έχει καλές σχέσεις με την Δυναστεία των Κομνηνών. Το 1821 στην Επανάσταση Έλληνες και Αιγύπτιοι πολέμησαν ξανά μετά από αιώνες, με το Ιμπραήμ Πασά αφενός να απειλεί σοβαρά την Επανάσταση, αφετέρου να μην μπορεί να την εξαλείψει λόγο της πεισματικής Ελληνικής αντίστασης.
Σήμερα υπάρχουν διπλωματικές, οικονομικές, τουριστικές και στρατηγικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου. Έχει οριοθετηθεί από το 2021 η ΑΟΖ Ελλάδας και Αιγύπτου, ενώ τόσο η Ελλάδα όσο και η Αίγυπτος δεν θέλουν μια πανίσχυρη Νέο Οθωμανική Τουρκία. Δεν επιθυμούν μια Τουρκία, που θα γίνει η Ηγέτιδα Δύναμη του Μουσουλμανικού Κόσμου. Ωστόσο πρέπει να λυθούν τα ζητήματα σχετικά με την Μονή του Σινά και τους Χριστιανούς στην Αίγυπτο ενώ η Αίγυπτος θα μπορούσε να αποτελέσει μοχλό πίεσης στην Λιβύη, η οποία Λιβύη είναι χωρισμένη σε Δυτική και Ανατολική, ενώ τώρα είναι μέχρι στιγμής στην αγκαλιά της Τουρκίας.
Βουλγαρία
Διαχρονικά οι σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων ήταν δύσκολες, ανταγωνιστικές, τυπικές μέχρι και ιδιαίτερα εχθρικές. Τόσο στο Βυζάντιο όσο και στον Β Βαλκανικό Πόλεμο και στους Δύο Παγκοσμίους Πολέμους, η Ελλάδα ήταν σε σύγκρουση με την Βουλγαρία. Με τον Ψυχρό Πόλεμο οι σχέσεις των δύο χωρών βελτιώθηκαν αρκετά και από την δεκαετία του 1990 ήταν μέχρι και φιλικές. Σήμερα Ελλάδα και Βουλγαρία, μοιράζονται πολιτιστικούς και θρησκευτικούς δεσμούς ενώ είναι και οι δύο στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ. Υπάρχει μια στενή οικονομική συνεργασία και η Βουλγαρία είναι κατά της Συμφωνίας των Πρεσπών και της παρατυπίας των Σκοπιανών. Μιας και η Βουλγαρία θεωρεί τους Σκοπιανούς εν πολλοίς Βούλγαρους. Ενώ η Βουλγαρία δεν επιθυμεί μια Μεγάλη Αλβανία, ούτε αναγνωρίζει την Μουσουλμανική μειονότητα στην Θράκη ως Τουρκική. Οπότε και οι Βούλγαροι δεν θέλουν μια ισχυρή Νέο Οθωμανική Τουρκία.
Αιθιοπία
Η Ελλάδα έχει απλές διπλωματικές σχέσεις με την Αιθιοπία, είναι ευκαιρία όμως να γίνει στρατηγικός εταίρος. Μέσω του Χριστιανισμού, που είναι η πλειοψηφία στην Αιθιοπία, αλλά και να γίνει ένα εμπόριο μεταξύ των δύο χωρών. Η Ελλάδα θα μπορούσε να γίνει διαμεσολαβητής στο να εξομαλυνθούν οι σχέσεις Αιγύπτου και Αιθιοπίας, που έχουν ένταση με αφορμή ένα φράγμα της Αιθιοπίας στον ποταμό Νείλο. Ενώ θα μπορούσε να αξιοποιήσει την Αιθιοπία ως αντίβαρο στην Σομαλία, όπου η Σομαλία είναι εδώ και χρόνια το μακρύ χέρι της Τουρκίας στην Ανατολική Αφρική. Παρόλου που η Αιθιοπία και η Σομαλία, ήρθαν διπλωματικά κοντά, μέσω της Τουρκίας, δεν έχουν σταματήσει οι εντάσεις. Η Ελλάδα θα μπορούσε να βοηθήσει την Αιθιοπία, μέσω μιας συνεργασίας με την Ινδία και την Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να υπάρξει καλύτερη εκπαίδευση και οικονομία στην Αιθιοπία. Σε αντάλλαγμα η Αιθιοπία θα κρατούσε την εχθρική της στάση στην Σομαλία, η οποία εξακολουθεί να θέλει ορισμένα εδάφη της Νότιας Ανατολικής Αιθιοπίας.
Κούρδοι
Το ζήτημα της ανεξαρτησίας του Κουρδιστάν είναι διαχρονικό και ιδιαίτερο. Σήμερα οι Κούρδοι είναι από 40.000.000 με 50.000.000 στην Μέση Ανατολή. Οι Κούρδοι στην Τουρκία είναι 20.000.000, στο Ιράν 10.000.000, στο Ιράκ 7.500.000 και στην Συρία 3.000.000. Υπάρχουν δύο κρατικού τύπου οντότητες, η μια είναι η Δημοκρατική Αυτόνομη Δημοκρατία της Βόρειας Συρίας και η άλλη είναι η Περιφέρεια του Κουρδιστάν στο Βόρειο Ιράκ. Και οι δύο περιοχές είναι αναγνωρισμένες de facto αλλά όχι νομικά διεθνώς ως ξεχωριστές κρατικές οντότητες. Οι σχέσεις της Ελλάδας με τις δύο Κουρδικές Οντότητες είναι φιλικές, και περισσότερο με την Περιφέρεια του Κουρδιστάν στο Βόρειο Ιράκ. Η Ελληνική Εξωτερική πολιτική, έχει υποστηρίξει νομικά και διπλωματικά τα δημοψηφίσματα των Κούρδων, και είναι υπέρ της αυτοδιάθεσης, για ένα μελλοντικό Κουρδικό Κράτος. Το ζήτημα του Μεγάλου Κουρδιστάν, είναι εδώ και δεκαετίες στο μυαλό των ΗΠΑ και του Ισραήλ. Αν ποτέ γινόταν αυτό, όλη η Νότιο Ανατολική Τουρκία, η Βόρεια και Ανατολική Συρία, το Βόρειο Ιράκ και το Βόρειο Δυτικό Ιράν, θα ήταν μέρος ενός τέτοιου Κουρδικού Κράτους.
Οπότε είναι καλό να γίνουν εμπορικές, διπλωματικές επαφές μέχρι και στρατιωτική συνεργασία με τους Κούρδους, για να πιεστεί η Τουρκία. Ενώ αφού οι ΗΠΑ και το Ισραήλ βλέπουν τους Κούρδους ως σύμμαχο και σημαντικό πληθυσμιακό στοιχείο, αυτό δίνει λευκή επιταγή στην Ελλάδα για να αναμιχθεί στο Κουρδικό. Όπου να σημειωθεί ότι το Κουρδικό ζήτημα, είναι το πιο αγχωτικό σημαντικό για την Τουρκία, από οτιδήποτε άλλο. Οι Κούρδοι όχι απλά δεν θέλουν μια Νέα Οθωμανική Τουρκία, αλλά είναι πολλές φορές εμπόδιο σε φιλοτουρκικές και τζιχαντιστικές ομάδες στο Ιράκ και στην Συρία. Όπου αυτό χαλάει τα Τουρκικά σχέδια. Να σημειωθεί ότι η νέα στάση του Οτσαλάν, σχετικά με το PKK και τους Κούρδους της Τουρκίας, δεν έχει γίνει αποδεκτή από τους υπόλοιπους Κούρδους εκτός Τουρκίας.
Βασικό Συμπέρασμα
Σε μια εποχή γεωπολιτικής αστάθειας, η Ελλάδα με την σημαντική γεωγραφική της θέση και τις δυνατότητες που έχει, μπορεί να χαράξει μια ρεαλιστική εξωτερική πολιτική. Όπου μάλιστα σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις που αναφέραμε, μπορεί να το κάνει με την έγκριση των ΗΠΑ και του Ισραήλ, όπου αυτό δεν θα φέρει σε σύγκρουση ζωτικά συμφέροντα των δυνάμεων που την επηρεάζουν. Και φυσικά αν ποτέ συμβούν όλα αυτά, τότε αντί να μας περικυκλώσει η Τουρκία, όπως προσπαθεί να κάνει, θα έχουμε εμείς περικυκλώσει γεωπολιτικά την Τουρκία, και θα έχουμε δημιουργήσει και σοβαρά προβλήματα στους συμμάχους της (Πακιστάν, Σομαλία κ.α.).
Βιβλιογραφία
1) Ελλάδα – Τουρκία – Θεωρία και Στρατηγική Αποτροπής, Διονύσιος Τσιριγώτης, Εκδόσεις Ποιότητα (2021)
2) Η Τουρκία του Ερντογάν, Νέο Οθωμανισμός, Ισλαμικός Ολοκληρωτισμός και Ελλάδα, Γιώργος Καραμπελιάς, Εναλλακτικές Εκδόσεις (2018)
3) Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας, Tim Marshall, Εκδόσεις Διόπτρα, (2019)
4) Τουρκία, Ελλάδα και Ευρώπη, Α. Τριανταφυλλίδης, Εκδόσεις Επίκεντρο (2023)
5) Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α: Τούρκοι και Τουρκοκρατία, Σαράντος Καργάκος, Εκδόσεις Ψυχογιός (2021)
Το αλίευσα ΕΔΩ
